Ο Ελαιών των Αθηνών στη μηχανή του χρόνου

Συντάχθηκε απο τον/την webgf στην κατηγορία 02/12/12. Δημοσιεύτηκε στις Γευστικά ταξίδια

Οι αναφορές στη μυθολογία και «οι ύμνοι» των περιηγητών

Από τον Ελ. Γ. Σκιαδά για το foodbites.eu

Ευχαριστούμε τον κ. Ε. Σκιαδά για την παραχώρηση των φωτογραφιών από το προσωπικό του αρχείο

Ο Ελαιώνας των Αθηνών υπήρξε μια πολύτιμη περιοχή για τη ζωή της πόλης. Ολόκληρη η κοιλάδα των Αθηνών, από το Φάληρο έως την Πάρνηθα, ήταν μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα «φυτευμένη δι’ ελαιοδένδρων» και ονομαζόταν «Λόγγος». Ο Αν. Ορλάνδος έγραφε (1933) ότι «ιδιαιτέρως πυκνά και καρπερά ανεπτύσσοντο τ’ αργυρόφυλλα δένδρα της ελαίας κατά μήκος της αριστεράς όχθης του Κηφισού εις την μεταξύ της Κολοκυνθούς και του Ρέντη περιοχήν, ήτις και αποτελεί τον κατ’ εξοχήν Αθηναϊκόν Ελαιώνα».

Η ακμή
Ο Ελαιώνας άκμασε ιδιαίτερα επί Τουρκοκρατίας. Χάριν του λαμπρού λαδιού που παραγόταν στον Ελαιώνα και του μοναδικού μελιού του Υμηττού, προϊόντα που στέλνονταν ως δώρα στο σουλτανικό χαρέμι, πέτυχαν οι Αθηναίοι να τους παραχωρηθούν σημαντικά προνόμια εκ μέρους των Τούρκων!
Η ελιά και ο αθηναϊκός Ελαιώνας έχουν άρρηκτα συνδέσει την πορεία τους με την Αθήνα, από τη γένεσή της στα μυθολογικά χρόνια μέχρι σήμερα. Η εξαιρετική φύση των Αθηνών, το γλυκύτατο κλίμα της Αττικής και η πρόσφορη γη της έπλασαν τον μύθο για το πρώτο φύτεμα της ελιάς από τα χέρια της Αθηνάς, στην οποία αφιερώθηκε η πόλη και δόθηκε το όνομά της. Όταν η ονοματοδότρια θεά έριζε με τον Ποσειδώνα, εκείνος με την τρίαινά του παρουσίασε πηγή αναβλύζοντος ύδατος – σύμβολο νικητήριων ναυμαχιών. Και εκείνη «ελαίαν ανέδωκε ευσταλή τε και εύκαρπον, και ταύτην στεφανησαμένη, και επ’ ονόματι ταύτης, την πόλιν ΑΘΗΝΑΣ ονόμασαν οι θεοί». Έτσι, λοιπόν, γεννήθηκε το πρώτο ελαιόδενδρο στην Αθήνα!
Αυστηρότατοι νόμοι του Σόλωνα προστάτευαν την ελιά. Λέγεται δε ότι η εντατικότερη καλλιέργειά της στην Αττική οφείλεται στον μυθικό Ηρακλή, που καθιέρωσε και τη βράβευση των νικητών των Ολυμπιακών Αγώνων με στεφάνια κοτίνου. Ο Θεόκριτος υποστήριξε ότι ο Ηρακλής σκότωσε τον λέοντα της Νεμέας με ρόπαλο από κορμό ελιάς, που είχε αποσπάσει από τον Ελαιώνα της Αττικής! Εξάλλου, από ξύλο ελιάς είχε πελεκηθεί και το θαυμαστό άγαλμα της Αθηνάς –το Παλλάδιον– στο Ερέχθειο.
Αλλά και ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες του κάνει λόγο για τον αττικό Ελαιώνα. Αναφερόμενος στο αθηναϊκό τοπίο της Ακαδημίας του Πλάτωνα, τονίζει ότι «όταν θα πλησιάζεις την Ακαδημία, θα διαβαίνεις κάτω από τη σκιά λεωφόρου από ωραία ελαιόδενδρα». Στον Οδίποδα επί Κολωνώ του Σοφοκλή διαβάζουμε ότι η Αντιγόνη, καθώς οδηγούσε τον τυφλό πατέρα της στον ολόδροσο χώρο της Ακαδημίας Πλάτωνος, όπου κελαϊδούσαν αηδόνια, του περιέγραψε το τοπίο με τη φράση «χώρος δ’ όδε ιερός, ως σαφ’ εικάσαι, βρύων δάφνης, ελαίας, αμπέλου, πυκνότερον δε, είσω κατ’ αυτόν, ευστομούσιν αηδόνες» (: «Ο τόπος που βρισκόμαστε είναι ιερός, αν δεν κάνω λάθος. Να ελαιόδεντρα, δάφνες και αμπέλια και να τα μελωδικά αηδόνια που τραγουδούν μέσα στα φυλλώματα»)!

Οι επιδρομές των βαρβάρων
Ο Ελαιώνας άρχιζε από τον Πειραιά και έφτανε μέχρι τις πλαγιές της Πάρνηθας, της Πεντέλης και του Υμηττού, ενώ και ο λόφος του Λυκαβηττού στα αρχαία χρόνια ήταν καλυμμένος με ελιές. Όμως, η προστασία των θεών και των νόμων δεν αρκούσε. Γνώρισε μεγάλους αφανισμούς από τις βαρβαρικές επιδρομές. Στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο οι εισβολείς άφηναν πίσω τους καμένη γη και ερείπια. Οι αθηναϊκοί ελαιώνες και τα αμπέλια, οι κήποι και τα άλση συχνά καταστρέφονταν. Το 267 μ.Χ. οι Έρουλοι λεηλάτησαν και πυρπόλησαν την Αθήνα, καταστρέφοντας και τον Ελαιώνα της. Αναπτύχθηκε, όμως, εκ νέου για να τροφοδοτείται με λάδι του Λόγγου η Παναγία η Αθηνιώτισσα, η νέα θεά που πήρε τη θέση της Αθηνάς και εγκαταστάθηκε στην Ακρόπολη.
Λεηλασίες και καταστροφές του Ελαιώνα αναφέρονται πολλές. Ωστόσο, συνέχισε να καλύπτει με την παραγωγή του λαδιού του τις ανάγκες των Αθηναίων μέχρι τα χρόνια των τελευταίων πριν από τους Τούρκους κατακτητών της πόλης, των Φλωρεντινών Ατζαγιόλι. Το 1395 ο Ιταλός νοτάριος από την Κάπουα Niccolo da Martoni βλέπει την πόλη των Αθηνών να βρίσκεται «ανάμεσα σε δυο βουνά και να περιβάλλεται από μια όμορφη πεδιάδα όπου υπάρχουν πολλοί και ωραίοι ελαιώνες».

Οι φιλέλληνες
Πόσοι και πόσοι διάσημοι ξένοι, φιλέλληνες και μη, δεν ξεκίνησαν από τις πατρίδες τους για να χαρούν τις ομορφιές της Αττικής και να εξυμνήσουν τον Ελαιώνα και τις ελιές; Τους αναφέρει ο Καμπούρογλου και όσοι έγραψαν από τότε σχετικά. Από τον Ζυγομαλά το 1570 και τον Κρούσιο το 1600 μέχρι τον Ράντολφ, ο οποίος βρήκε τον Ελαιώνα μας να αριθμεί ακόμη και 200.000 ελαιόδεντρα! Μεγάλες καταστροφές έγιναν στον Ελαιώνα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, καταστροφές που περιγράφονται με τα μελανότερα χρώματα. Φαίνεται, όμως, πως ο Ελαιώνας έμελλε να ζήσει για πολύ ακόμη, γεγονός που μαρτυρούν στα κείμενά τους οι περιηγητές της εποχής. Ο Πουκεβίλ, ο Σπον, ο Ρενάν με την «Προσευχή πάνω στην Ακρόπολη», ο λόρδος Βύρων, ο Σατομπριάν και πολλοί ακόμη. Πάντως, στις αρχές του βασιλείας του Όθωνα ο Ελαιώνας αναζωογονείται. Η μαρτυρία του Γερμανού νομοδιδασκάλου Εδουάρδου Ζαχαρία φον Λίνγκενταλ (1812-1894) είναι χαρακτηριστική. Περιγράφοντας το ταξίδι του σημειώνει: «Τώρα περνάμε από έναν ελαιώνα που η έκτασή του κρατάει πολλές ώρες και μόλις έχει αρχίσει να αναλαμβάνει σιγά σιγά από τις καταστροφές του πολέμου»!